Granborkbilla finst også på Vestlandet

Granborkbilla er kjent frå grandistrikta på Austlandet, Sørlandet, i Trøndelag og i Nordland, men det har vore  antatt at arten berre opptrer sporadisk, eller ikkje i det heile, i dei nye granskogområda i Vest-Noreg.

For å lære meir om granborkbillas utbreiing i Vest-Noreg plasserte forskarane i 2023 og 2024 for første gong ut feller med feromon på lokalitetar som strakk seg frå granborkbillas etablerte utbreiingsområde og innover i Rogaland, Vestland, og Møre og Romsdal.

− Resultata frå 2024 stadfesta at granborkbilla finst, i til dels betydelege mengder, i nye granområde i Vest-Noreg, seier seniorforskar og borkbilleekspert Paal Krokene ved NIBIO på Ås.

Krokene fortel at det blei fanga granborkbiller på 15 av 22 fangstlokalitetar i Vest-Noreg i 2024. Men det blei ikkje fanga biller på lokalitetane lengst mot vest, nærare bestemt i Sykkylven i Møre og Romsdal, og dessutan i Gaular og Kvam i Vestland fylke.

− Størst fangst var det i Leikanger ved Sognefjorden med over 3000 biller, seier NIBIO-forskaren.

Elles i Vestland blei det fanga nesten 900 biller i Vik, 377 biller i Sogndal og 224 biller i Balestrand. Også ved Nesset og Gjemnes i Møre og Romsdal blei det fanga 100 biller eller meir.

Granborkbilla kan ta livet av friske grantre

Granborkbilla – dette vesle borande insektet – er frykta av Europas skogeigarar. Ein kombinasjon av gran planta på feil stad og klimaendringar, med tørre og varme somrar, gjer at Ips typographus, typografen på norsk, er på frammarsj i mange land.

Eit godt utvikla kjemisk signalsystem og samarbeid med blåvedsoppar gjer granborkbilla til eit av ytst få insekt i Noreg som kan ta livet av friske grantre. Den føretrekkjer eldre, hogstmodne tre, og er spesielt glad i volumtette produksjonsskogar med tre som er omtrent like gamle.

Granborkbillene utviklar seg frå egg til vaksne insekt i løpet av sommaren og overvintrar som vaksne i skogbotnen. Om våren blir dei aktive når temperaturen kjem opp i 18-20 °C – i Sør-Noreg vanlegvis i siste halvdel av mai. Då flyr billene rundt og leiter etter eigna tre der dei kan leggje egg.

Faren for borkbilleangrep og grandød avheng av kor mange granborkbiller det er i skogen og kor gode trea er til å forsvare seg mot billeangrepa. Når billene blir for mange og forsvaret til grantrea for svakt, kan resultatet bli store, øydeleggjande borkbilleutbrot.

− Året etter den tørre og varme 2018-sommaren drap til dømes billene 120 millionar kubikkmeter gran i Sentral-Europa, forklarer Krokene.

− Dette er 50 gongar meir enn årleg volum billedrept skog på 1970-talet! Også nabolandet vårt Sverige er hardt ramma. Dei har mista 32 millionar kubikkmeter gran til billene sidan 2018.

Til samanlikning blei det i fjor hogge rundt 12 millionar kubikkmeter tømmer i norske skogar.

− Dei store skadane i Sverige og Sentral-Europa peiker mot at også Noreg kan få større problem med granborkbilla dei neste tiåra, seier Krokene.

Granborkbilla har følgt grana vestover

NIBIO har gjennom mange år følgt utviklinga i bestanden av stor granborkbille. Utbreiinga av billa følgjer utbreiinga av vanleg gran. Og under overvakinga vart det sett ut barkbillefeller.

− Med aukande alder på granskogen på Vestlandet, har det vore grunn til å tru at billa dukkar opp, fortel Odd Løset, fylkesskogmeister i Møre og Romsdal.

Møre og Romsdal var først med i borkbilleovervakinga i 2023, og det da vart fanga biller på indre Nordmøre. I 2024 vart fellene sett opp i ein aust-sørvestleg gradient frå Tingvoll til Sykkylven, i til saman seks kommunar. Fellene blei sett opp på ferske hogstflater etter granhogst. Ein pose med billa sitt eige luktstoff, feromon, blei nytta som åte. Fellene blei tømt fire gonger gjennom sommaren.

− Det blei fangst i Gjemnes, Molde og Vestnes kommunar, seier Løset.

Størst fangst var det i Molde med 176 biller, medan det berre var ei i Vestnes.

− Dette er låge tal samanlikna med austlandet, der fleire feller hadde rundt 20 000 biller på ei tømming.

I Tingvoll, Rauma og Sykkylven blei det ikkje registrert stor granborkbille.

− Vi har ikkje registrert skadar av granborkbille på vår gran, men funn av billa viser at den kan vere ein potensiell skadegjerar, seier Løset.

− Granskogen i Møre og Romsdal er ung og frisk, noko som gjer den sterk imot eventuelle skadar. Likevel kan endra klima, som tørke og storm, føre til svekka motstandskraft.

Viktig med meir kunnskap om granborkbillas utbreiing

Pilotstudien i Vest-Noreg har gitt forskarane nyttig kunnskap om granborkbillas utbreiing.

− Det har vore ei etablert sanning at granborkbilla ikkje har etablert seg i vest, men dette ser altså ikkje ut til å stemme, seier NIBIO-forskar Paal Krokene.

Grana har ikkje rokke å spreie seg naturleg til Vestlandet etter siste istid. Men i etterkrigstida blei det planta mykje gran på Vestlandet.  Paal Krokene antar at granborkbilla har «invadert» Vestlandet austanfrå og etablert seg etter kvart som dei nye granplantingane i vest vart gamle nok.

Fangstane dei siste somrane viser at granborkbilla no finst hyppig i mange granplantingar langt vest for artens tidlegare kjende utbreiingsområde.

− Fråværet av barkbilleskade i desse områda kjem derfor truleg av klimatiske og skoglige forhold, og ikkje at billene ikkje finnast, avsluttar Krokene.