Gode epletre startar under jorda

Eit epletre er eigentleg ikkje berre eitt tre, men to. Rota, eller den såkalla grunnstamma, kjem frå ein heilt annan sort enn stamma og greinene. Når ein set saman ein grunnstamme og ein hovudsort, vert det kalla for poding. Grunnstamma avgjer ikkje berre kor stort treet kan veksa, men òg kor mange år det tar før treet ber frukt, korleis treet tilpassar seg ulike jordforhold og kor godt treet toler kulde.

NIBIO-forskar Darius Kviklys, er ekspert på grunnstammer. Han koordinerer et europeisk utprøvings-programm i regi av EUFRIN (European Fruit Institutes Network), kor hovudfokus er på eple.

– Alt startar med røtene, seier Kviklys.

– Grunnstamma er heilt avgjerande for vellykka epledyrking. Den påverkar opptaket av vatn og næringsstoff og er viktig for den hormonelle balansen i heile treet. Det får konsekvensar både for avling og kvalitet, forklarar Kviklys

Tilpassing av grunnstamme og sort

Det fyrste ein må få til å klaffa er å finna rett kombinasjon av grunnstamme og eplesort.

– Grunnstamma og sorten må tilpassast kvarandre. For svak grunnstamme til svaktveksande sortar gjev dårleg resultat. Motsett kan sterktveksande sorter på ei sterk grunnstamme gje veldig store tre, seier Kviklys.

– Discovery er ein veldig svaktveksande sort som treng kraftigare grunnstamme. Rubinola og Gravenstein er sterktveksande og treng svakare grunnstammer.

I tillegg må ein ta omsyn til jordsmonn og klima. Under særs gode veksetilhøve kan ein nytta svakare grunnstammer enn der jorda er skrinn og sommaren kort og kjølig. Når ein kjøper frukttre frå eit hagesenter, er det difor viktig å ha informasjon om grunnstamma, ikkje berre eplesorten.

Betre mineralopptak

Kviklys har forska på grunnstammar både i USA og Europa. I desse prosjekta har det vist seg at nokre grunnstammer er spesielt gode på å ta opp einskilde næringsstoff.

– Kalsium er eit viktig mineral der opptak vert påverka av grunnstamma. For lite kalsium i epla kan gje ulike fysiologiske skadar, som til dømes prikksjuke, der epla får korkliknande prikkar under skalet, seier forskaren.

– Forsøka våre i New York har dessutan vist at enkelte grunnstammer gir betre opptak av magnesium og bor. Bor er viktig for bløming, spesielt ved låge temperaturar. Det kan vera viktig her i Noreg, fortel Kviklys.

Forskaren fortel vidare at nokre grunnstammer har betre evne til å utnytta nitrogen, noko som både kan vera økonomisk gunstig og bra for miljøet. Nitrogen er det viktigaste næringsstoffet for plantevekst. I tillegg kan grunnstamma påverka innhald av helsefremjande stoff i epla, såkalla fenolar. Nokre grunnstammer ser ut til å gje høgare fenolinnhald i frukta enn andre.

Råd til hobbydyrkarar og økologiske produsentar

I profesjonell dyrking vert det i dag nytta nesten berre svake grunnstammer. Trea må støttast opp og skjøttast rett for å veksa bra. Då gjev dei tidleg og stor avling med mykje mindre arbeidsinnsats enn større tre. Likevel meiner Kviklys at svaktveksande tre ikkje alltid er best.

– Hobbydyrkarar rår eg til å starta med litt kraftigare grunnstammer. Desse toler betre om ein gjer nokre feil med skjering eller forming av treet. Eit svaktveksande tre kan faktisk døy etter nokre få år om det ikkje vert stelt rett, seier forskaren.

Også for økologisk dyrking, der ein brukar mindre gjødsel og ikkje kan nytta ugrasmiddel under trea, kan sterkare grunnstammer vera fordelaktige.

– Svaktveksande tre er meir følsame for skadedyr. Sterkare tre vil overleva eit angrep betre og komma seg att. Dei kan òg konkurrera betre med ugraset både om vatn og næring fordi dei har eit meir utbreidd rotsystem, forklarar Kviklys.

Historia bak den moderne eplehagen

Utvalet av grunnstammer som finst i dag, har ikkje kome av seg sjølv. Over hundre år med forsking og utprøving ligg bak denne kunnskapen. Framforedlinga av svake grunnstammer førte til ein revolusjon innafor epledyrkinga.

– Det starta ved East Malling forskingsstasjon i England for om lag hundre år sidan. Der utvikla dei M-serien av grunnstammer, som heilt endra måten eple vert dyrka på. Særskilt den svake M.9 grunnstamma vart populær, fortel Kviklys.

– Med dei nye svake grunnstammene kunne dyrkinga verta mykje meir intensiv. Medan ein for lenge sidan planta 10 til 15 kraftigveksande tre per dekar, er det no vanleg å planta 250 til 400 tre på same arealet.

M.9 vart for alvor tatt i bruk på 1950- og 60-talet. Om lag 90 % av alle eplehagar i Vest-Europa og USA har vorte etablert med M.9 grunnstamme.

Difor treng Noreg andre grunnstammer

Også i Noreg har M.9 dominert nesten all epleproduksjon i fleire tiår. Likevel har grunnstamma fleire utfordringar.

– M.9 har fleire svakheiter, ikkje minst i eit nordleg klima. Den er nemleg ikkje spesielt vinterherdig. Tre på M.9 grunnstamme kan òg få problem med dårleg vekst når nye eplefelt vert etablert rett etter rydding av eldre felt. Det kjem av såkalla «apple replant disease», fortel Kviklys.

– Den er dessutan mottakeleg for ein del sjukdomar og skadedyr. Blodlus er eit døme på ein skadegjerar som kan ta livet av svake tre. Blodlusa har ikkje vore eit stort problem i Noreg enno, men med mildare klima må me vera førebudde på at det kan endra seg.

Det har vorte satt i gang omfattande uttesting av alternative grunnstammer, både av helt nye og av kjende frå foredlingsprogram i Russland, Polen og USA. USA har det leiande programmet og har utvikla den såkalla G-serien frå Geneva, New York.

– Per i dag er NIBIO med på utprøving av 24 ulike grunnstammer. Gjennom EUFRIN samarbeider NIBIO med ei rekkje andre land. Slik får me testa grunnstammene under mange ulike klima- og jordtilhøve utan at kvart land må gjera alle forsøka sjølv, forklarar forskaren.

– No har tida komen for at norske fruktdyrkarar i større grad bør vurdera alternativ til M.9-grunnstammene. Her ligg det mange moglegheiter for betre trehelse, høgare avling og mindre vekselbæring, avsluttar Kviklys.