Frå båsfjøs til lausdrift: Kva vil det koste?

På oppdrag frå Landbruks- og matdepartementet (LMD) har NIBIO berekna investeringsbehovet i mjølkeproduksjon som følgje av endra krav til storfehald som trer i kraft i 2034. Frå 2034 skal alle storfe vere i lausdrift. Frå å vere tjora til ein fast båsplass i eit tradisjonelt fjøs, skal dyra i lausdriftsfjøs vere friare til å bevege seg og ha større rom til å vandre.

Ei slik driftsomlegging krev omfattande investeringar for bonden. Fordi det blir gitt statleg investeringsstøtte til nye fjøs, treng styresmaktene oversikt over forventa kostnader og dagens status for kor langt overgangen er komen blant mjølkeprodusentane.

- Jordbrukspolitiske mål er viktige og mjølkeproduksjon er kanskje den viktigaste delproduksjonen. Våre berekningar er til støtte for LMD slik at dei kan  ta mest mogleg korrekte avgjerder og gjere avsetningar til investeringstilskot i åra fram til 2034, seier avdelingsleiar Lars Johan Rustad i NIBIO. Han har hatt ansvar for utarbeiding av rapporten som no ligg føre.

I berekningane frå NIBIO er det lagt til grunn at produksjonen skal dekke behovet for mjølk omtrent som i dag. Sjølv om talet på mjølkebruk og kyr per bruk har forandra seg mykje dei siste åra, har samla mjølkeproduksjon vore relativt stabil. Årleg produksjon ligg på ca. 1 500 mill. liter mjølk.

Status i korte trekk

Frå 2007 til 2019 gjekk andelen båsfjøs ned frå 89 prosent til 61 prosent. Talet på mjølkeprodusentar med lausdriftsfjøs har i same periode auka frå 1 477 til 2 924. Gruppa med båsfjøs har gått ned frå 11 698 til 4 554. I 2019 var 47 prosent av norske mjølkekyr i båsfjøs. Dei leverte 37 prosent av samla mjølkeproduksjon.

- Alle dei 4554 mjølkebøndene som har båsfjøs må ta stilling til kravet om å leggje om drifta til lausdrift innan 2034 og avgjere om dei vil satse vidare. Truleg vil nokre velje å avslutte drifta og selje kvoten, kommenterer Rustad.

- Eit av dei vanskelege spørsmåla for å rekne framtidige investeringskostnader totalt, er kor mange som vil halde fram og kor mange som vil gi seg. Også den forventa strukturendringa har vore ei nøtt for berekningane.

Rustad fortel om mange omsyn å ta og mange faktorar som påverkar kostnadane. Ulike scenario er simulert for forskjellige besetningsstørrelsar, kor mange ungdyr med kalv det skal vere plass til, kor ofte kyrne blir skifta ut og om det er snakk om nybygg eller tilbygg/ombygging.

Prioritering av små og mellomstore

Frå Stortinget har det dei siste åra vore ei tydeleg føring at støtte til små og mellomstore gardsbruk skal prioriterast når det gjeld statlege tilskot til investering og bedriftsutvikling. For mjølkeproduksjon betyr dette å vektleggje investeringsstøtte til fjøs med 15-30 kyr. 

- Vi har lagt til grunn at driftseiningar med 15-30 kyr har prioritet. Mange av dei som alt har investert i lausdriftsfjøs er dei med best føresetnader for å byggje stort. Mykje av potensialet for å ta ut stordriftsfordelar på investeringssida er nok derfor alt tatt ut, seier Rustad.

- Det kostar mindre å byggje få store fjøs enn fleire mindre. Det er usikkert kva slags struktur som skal erstatte dagens vel 4 000 båsfjøs, men vi har lagt til grunn at mange av dei som vel å leggje om, vil byggje eit mellomstort fjøs.

Dei samla investeringskostnadene vil bli påverka mykje av korleis fordelinga blir mellom fjøs av ulik størrelse og av faktorane nemnt tidlegare. Rustad seier det berekna spennet på 18,0 – 22,8 milliardar kroner i samla investeringar fortel sitt om kva strukturen har å seie for kostnaden. Det låg ikkje i oppdraget å rekne på kor mykje tilskota kan utgjere.

Kostnad per kuplass

Kostnadene per kuplass – som det heiter no som kua ikkje står på bås lenger – er rekna ein del høgare i denne rapporten enn i tidlegare arbeid.

- Forskjellar i kva som er tatt med av innandørs mekanisering, gjødselhandtering og slikt forklarer noko av det endra kostnadsbildet. Enkelte vil nok tenke at vi har rekna høg pris per kuplass, men vi meiner å ha gått grundig inn i kostnadskalkylane. Dessutan vil det bety ganske mykje kor store dei framtidige fjøsa blir, seier Rustad.

Kostnadene per kuplass i nybygde fjøs er berekna til å vere frå vel 200 000 til nær 400 000 kroner, avhengig av fjøsstørrelse. Ved ombygging/påbygging av eksisterande båsfjøs kan kostnaden per plass bli lågare. Plasskostnaden vil og bli påverka mellom anna av plassbehovet til rekrutteringsdyr og kva for bygningskvalitetar som blir lagt inn.

- Kor mange mjølkekyr og kuplassar det er behov for i 2034 vil avhenge av forhold som etterspurnad etter mjølk og ytinga per ku, legg han til.

Korleis vil 2024-krava påverke 2034?

Frå 2024 får båsfjøsa nye krav til kalvingsbingar og utvida beite- og mosjonskrav. Ifølgje Lars Johan Rustad og hans folk vil og desse nye krava få konsekvensar.

- Truleg vil nokre finne krava så vanskelege eller umoglege at dei sluttar når krava trer inn. For andre vil tilpassinga til nye krav gi dårlegare driftsøkonomi fordi det blir plass til færre kyr. Inntektene vil kunne gå ned utan at kostnadene følgjer med.

- Ei tredje gruppe kan tilpasse seg krava relativt lett, eller har alt gjort det. I nokre tilfelle vil krava medføre at ein skyv fram omlegginga til lausdriftsfjøs.

Investeringskostnadene for kun å oppfylle krava til kalvingsbingar og beite- og mosjonskrav frå 2024 er relativt små, og ikkje med i berekningane. Rustad seier desse krava er meir av typen «plunder og heft,» og at dei for enkelte blir krevjande å gjennomføre reint driftsmessig:

- Dette kan påverke mjølkebøndene si avgjerd om å investere eller slutte som produsent, men krava vil isolert sett truleg ikkje medføre store investeringar.