Kartdata frå ulike kjelder gir meir presis kunnskap om nedbygd matjord

På oppdrag frå Landbruks- og matdepartementet (LMD) har NIBIO testa ut ein metode som kan gi meir presise tal på kor mykje matjord som faktisk blir nedbygd årleg i Noreg. Metoden drar nytte av ulike kartkjelder som til saman seier kor mykje areal som er nedbygd siste år, kva areala er brukt til og kvar dei er.

– Når vi veit kvar areala er, kan vi og dra nytte av annan stadfesta informasjon, seier prosjektansvarleg i NIBO, senioringeniør Kjetil Fadnes, ved avdeling Landbrukskart.

– Da kan vi seie meir om kva type utbygging jordbruksareala er blitt brukt til, kva kvalitet den nedbygde jorda hadde og om konsekvensar for natur og matproduksjon.

Etterspurd materiale

Landbruks- og matminister Olaug Bollestad (KrF) helsar metodeutviklinga velkomen:

– NIBIO har, etter initiativ frå Landbruks- og matdepartementet, gjort ein viktig jobb med å greie ut ein metode for å registrere det som faktisk blir bygd ned av dyrka mark! Gjennom KOSTRA har vi god rapportering på det kommunane vedtar av omdisponering. Her har vi sett ein betydeleg nedgang dei siste åra.

– Likevel vil det gi ein god tilleggsverdi å få ei samla oversikt over kor mykje som faktisk bli bygd ned, kvar dette skjer og kva kvalitet det er på jorda som blir bygd ned.

– Generelt er det å bygge ned matjorda vår svært kortsiktig. Det tar naturen nesten 1 000 år å skape 10 centimeter av den næringsrike jorda vi treng for å dyrke maten vår. Derfor må vi ta godt vare på den. NIBIO har gitt oss nyttig kunnskap om den dyrka marka vår. No gir dei oss også ein god metode for å få kunnskap om kva som skjer med den, fortel landbruks- og matministeren.

Behov for tettare oppdatering av tal

Bakgrunnen for arbeidet NIBIO har gjort med å teste ut ein ny berekningsmetode for måling av nedbygd jordbruksareal, er at dagens tal ikkje seier kva areal som faktisk er bygd ned.

– Tala for nedbygd matjord som vi finn i det nasjonale rapporteringssystemet KOSTRA er baserte på kommunane sine tal for planlagt omdisponering av jordbruksareal, forklarer Fadnes.

– Ein veit ikkje kva tid den planlagde utbygginga faktisk skjer. Derfor kan det ta år frå dyrka jord vert meldt som omdisponert til utbygginga startar.

Han legg til at det også finst døme på at areal som er vedtatt omdisponert, ikkje blir det. Dessutan er det ikkje all nedbygging som blir innrapportert. Nedbygging til landbruksføremål er ikkje omfatta av KOSTRA-rapporteringa. Det same gjeld mindre omdisponeringar som kan gjerast utan reguleringsplan. Svikt i rapporteringa kan og skje.

– For å få betre oversikt over årleg nedbygging av dyrka jord, treng vi tettare oppdatering av enkelte sentrale kartkjelder. Slik konkluderte vi og SSB etter å ha samarbeidd om talgrunnlaget for rapporten Nedbygging av jordbruksareal i tiårsperioden 2005 – 2015, fortel NIBIO-ingeniøren.

I seinare SSB-arbeid om nedbygging i perioden 2016-2019, viser det seg at tala for nedbygging av dyrka mark er høgare enn det som er meldt inn gjennom KOSTRA.

– Forskjellane må forklarast dels med etterslep frå planlagt omdisponering til faktisk nedbygging, og dels med nedbygging som ikkje er rapportert, kommenterer Fadnes.

Kombo av ulike kartkjelder

Arbeidet som no er gjennomført på bestilling frå LMD er ei vidareføring av SSB-prosjektet. Den nye målemetoden drar vekslar på ulike kartkjelder for å gi meir presise svar om faktisk nedbygging. Den kan bli eit nyttig supplement til KOSTRA-tala.

– Utfordringa til no har vore å innhente gode tal på nedbygginga som har skjedd siste år. Skal vi måle nedbygginga når ho faktisk skjer, er vi avhengig av heilt oppdaterte kartkjelder, seier prosjektleiar Fadnes.

Ei sentral kjelde i NIBIO sin målemetode er arealressurskartet AR5, som viser eksisterande jordbruksareal. Kartet blir oppdatert av NIBIO i tett samarbeid med kommunane. Arealressurskartet viser kva som er jordbruksareal, men ikkje kva som er utbygd. Til det må ein ty til andre datakjelder.

– I eigedomsmatrikkelen kan vi finne kva som kjem til av nye bygningar. Alle nye bygningar over 15 m² skal registrerast i matrikkelen. Også kva type bygning det er, skal framgå. Dermed finn vi om det er bustad, industri eller landbruk som er årsak til nedbygginga.

– Vegar vert på si side kartfesta systematisk i Nasjonal vegdatabank etter kvart som dei er ferdigstilte.

Ved å kople nye bygningspunkt og nye vegar mot arealressurskartet AR5 kan ein utarbeide eit estimat for kor mykje jordbruksareal som er bygd ned år for år. Fadnes presiserer at heilt eksakt svar ikkje er råd å finne på grunn av eit visst etterslep med oppdatering av matrikkelen.

– I tillegg kjem det at bygningar og vegar berre står for om lag 75 prosent av nedbygginga. Det kom fram i materialet til rapporten Nedbygging av jordbruksareal i Noreg, 2005 – 2015.

-Den resterande fjerdedelen kan vere parkeringsareal, idrettsanlegg eller andre typar anlegg utan bygningar, og vert normalt ikkje fanga opp i kartet før det er gått nokre år.

Betre grunnlag for opplyste val

Fadnes meiner det er viktig å skaffe så nøyaktig informasjon som mogleg når det gjeld spørsmålet om å bruke matjord til andre føremål enn matproduksjon:

– Prognosar for framtida tilseier at matmangel er eit reelt scenario på verdsbasis. Då har alle land ansvar for å auke eigen matproduksjonen så langt dei kan.

– Om vi vel å byggje ned jordbruksareal, reduserer vi vår evne til matproduksjon. Politikarar med ansvar for arealplanane må spørje seg om det er klokt, reflekterer Kjetil Fadnes.

Dersom matjord er trua av utbygging, bør grunnlaget for å vurdere konsekvensane vere solid. Jordkvalitet er da svært viktig å ha kunnskap om for å seie noko om dyrkingspotensial for matproduksjon.