Distriktsopprør – ei kjensle av ran

Distriktsopprøret kjem til uttrykk på mange vis og på ulike nivå. Vi har sett bunadsgeriljaen som med knytt neve demonstrerte mot nedlegging av sjukehus og fødestover i fleire distrikt. Lokalsamfunn har reist seg i protest mot nedlegging av utdanningstilbod, politi- og posttenester, eller mot uønskte kommune- og fylkessamanslåingar. Bygd kjempar mot kommune for å behalde lokal skule og barnehage. Mange rasar mot multinasjonale selskap som kjøpar opp rettar til lokale ressursar som fiskekvotar eller vindkraft.

Samfunnsforskar Bjørn Egil Flø meiner å ha funne ein fellesnemnar for det mangehoda opprøret. Det er ein mistillit til norsk distriktspolitikk.

No er det ikkje slik at alle som bur på bygda kjenner seg att i at dei er ein del av eit distriktsopprør. For ingen bygder er like og prosessane er ulike rundt om i landet. Det Flø tek for seg i denne analysen, er dei som over lang tid, kanskje over generasjonar, har kjent på ei aukande frykt for å miste livsgrunnlaget i heimbygda si etter kvart som stadig fleire sentrale funksjonar leggjast ned.

Følelse av maktesløyse

– Forståinga for kva som ligg bak det veksande opprøret fekk eg for fyrste gong i ein samtale med ein gammal fiskar frå eit lite fiskevær på innsida av Lofotveggen, tidleg på 2000-talet, fortel Flø.

Flø var der eigentleg for å intervjue lokale reiselivsaktørar. Lofoten var ein populær turistdestinasjon allereie då. Han møtte den lokale fiskaren på kaia der fiskebåtane kom inn, og dei kom i prat. Skepsisen fiskaren viste då forskaren fortalte kva han gjorde der, var ikkje til å feiltolke.

– «Ja, det er visst det alt skal handle om no – turistar og fritid», sa fiskaren med ei mine som oste av mistru, fortel Flø. Mistru til ei næring som allereie den gong vart løfta fram som den store lovnaden.

Fyrst i ettertid har forskaren sett at denne kritikken handla om mykje meir enn reiselivsbransjen i seg sjølv. Den handla om døyande lokalsamfunn rundt om i bygde-Noreg. Flø har skreve ned fleire hundre samtaler og intervju han har hatt med bygdefolk i forbindelse med ulike forskingsprosjekt opp gjennom åra, og han har merka seg at slike historier om døyande bygder stadig oftare kjem fram.

– Det forteljast om bygder som gradvis vert tømde for arbeids- og møteplassar, om utarma lokalsamfunn, om oppkjøp utanfrå og nedlegging av lokale verksemder.

– Eg har fått høyre forteljingar om folk ute i bygdene som føler seg innestengde og framandgjorde. Dei opplever at endringskreftene ligg utanfor dei sjølve, utanfor bygda, utanfor regionen og endåtil utanfor landet, fortel Flø.

Og tilbake sit bøndene, fiskarane og bygdefolket og kjenner seg små og makteslause. Makteslause fordi dei produserande næringane vert distanserte frå det lokalsamfunnet dei ein gong var ein del av.

Det har ulma lenge

Bjørn Egil Flø, har brukt mange år på å sette seg inn i desse samanhengane. I tjue år han han reist rundt i bygde-Noreg og snakka med folk som vert plukka ut for kvalitative djupneintervju i ulike prosjekt. Det har gitt eit enormt datagrunnlag på fleire hundre intervju. No har samfunnsforskaren gjort ei kvalitativ analyse av desse intervjua. Det kjem tydeleg fram at det har ulma lenge i distrikta.

Lokale demonstrasjonar mot nasjonale vedtak er ikkje noko nytt. Vi treng berre minnes den omfattande kampen om Alta-Kautokeinovassdraget allereie på 1970-talet. Men dagens distriktsopprør er noko meir, meiner Flø. Det handlar ikkje om enkeltsaker, men om ei grunnleggande uro som over lang tid har vekst seg til ei mistru til om storsamfunnet ønsker å ta vare på bygdenes overleving. Det er ei kjensle av å miste retten til ressursane ein har utanfor døra.

– Når det demonstrerast mot bompengestasjonar eller vindmølleparkar, er det ikkje fordi folk er klimafornektarar eller imot eit grønt skifte, fortel Flø. Det er ein motstand mot måten skiftet er tenkt implementert på. Det opplevast som at verkemidla råkar skeivt og at folk i bygdene gong på gong står att som den tapande part.

På utsida av samfunnet

Sentralisering av skular, postkontor og andre offentlege tenesteytingar, blir gjerne gjennomført i beste hensikt, for å redusere offentlege kostnadar. Men det har medført at mange bygder har mista viktige samlingspunkt som kan vere sjølve hjartet i eit lite samfunn.

– No sit folk i mange bygder att og veit at her er ingenting anna enn ei seng og eit kjøkken, fortel Flø. Alt anna må hentast i næraste sentrum. Skulen er nedlagt, butikken er stengd, og det som ein gong var eit lokalt dreve fiskemottak, har vorte overteke av folk utanfrå.

Kven er man då i si eiga bygd? Og kor er sjela til bygda når alt stenges ned eller drivast utanfrå?

Brot på grunnleggjande rettferdsetikk

Mange følar det slik som fiskaren i Lofoten: «Alt vart byråkrati, overstyring av lokale vedtak og innføring av prinsipp som var malplasserte her oppe.» Det handlar ikkje nødvendigvis om ein konflikt mellom nord og sør. Det handlar heller om at rådande makter opplevast som folk utanfrå som ikkje har kunnskap om lokale høve og konsekvensane av vedtak som innførast.

– Motstanden er ikkje irrasjonell, meiner Flø. Det er heller ein direkte og rasjonell reaksjon tufta på grunnleggjande rettferdsetikk.

Først mista folk rettighetar over lokale ressursar, så måtte dei betale ekstra for eit system som storsamfunnet har tredd nedover hovuda på dei. Folk i distrikta er klare over at dei må rekne med å ofre noko for å bo på utsida av det sentraliserte storsamfunnet. Men no er tilliten til dei tillitsvalde politikarane tynnslitt.

Kampen for å overleve hardnar til

Folk uroar seg for det dei ser som ei utarming av lokalsamfunna sine. Dei står og ser på at heimstaden døyr litt meir for kvar dag. Og kampen for å overleve, for at det skal vere liv laga i bygda, hardnar til etter som lokale fiskemottak, meieri og båtbyggjeri forsvinn samen med butikkar, skular, helse- og politistasjonar.

– Som ein småbrukar i Fjaler sa til meg i eit intervju: «Me har sett ranet skje framfor auga våre lenge no», og det heile opplevast som eit svik, fortel Flø.

Forskaren meiner vi enno berre ser starten på distriktsopprøret.

– Vi som samfunn er tent med å verdsette den gjensidige nytten mellom by og land i større grad, og erkjenne at distrikta har ein eigenverdi på lik linje med sentrum. Fyrst då vil kanskje frykta for å miste livsgrunnlaget i bygda lette noko, avsluttar Flø.