Framleis drar nokon til seters i Innlandet

Rundt 1850 var kanskje så mange som 100 000 setrar i drift, spreidd over heile landet. I dag er det 744 igjen. Heile 57 prosent av desse ligg i Innlandet fylke. No har NIBIO kartlagt og dokumentert enda fleire endringar frå dei siste femti åra.

Delen mjølkebruk til seters har tatt seg opp

Ein del setrar er forlatne til forfallet. Men seterlandskapet er ikkje forlate. Nye brukargrupper og andre bygningar, vegar og anlegg har innteke områda på og inntil setrane, hovudsakleg for fritidsaktivitet. Bruken av landskapet er endra, og følgjeleg blir også landskapet forandra.

– Ei vesentleg årsak til dette er den sterke avgangen av mjølkeprodusentar, fortel Kari Stensgaard, seterkartleggar og senioringeniør i NIBIO. Ho har i fleire tiår samla og registrert data om norske setermiljø.

– Sidan 1970 har ni av ti mjølkeprodusentar slutta. Det tynner ut sjølve grunnlaget for setring. Ei anna hovudårsak er at seterdrift er arbeids- og tidkrevjande, og for mange gir ikkje setring god økonomi. Det at buskapane har blitt større vil også vere ei utfordring for gamle seteranlegg med for små fjøsar. Samtidig er det slik at sjølv om talet på setrar er dramatisk redusert, har delen mjølkebruk som setrar faktisk tatt seg opp igjen. I 1939 låg delen seterbrukarar på 14 prosent. Rundt 1970 drog om lag sju prosent av mjølkebruka til seters, men i dei siste åra har delen lege på rundt 12-13 prosent.

– Seterdrifta har skapt særeigne bygningsmiljø og opne beitelandskap med eit unikt biologisk mangfald. Dette er kvalitetar vel verd å verne, men som vi dessverre gradvis mister. Bygningar og konstruksjonar som tidlegare var viktige på setrane, som mjølkekjølar, mjølkerampar, ystehus, låvar og liknande har ikkje lenger nokon bruksverdi, og mange blir overlatne til forfallet. Trivselen ved å «liggje på setra» og helsegevinsten for dyra er også trist å miste. Arbeidsmengd, tidsmangel, færre og større buskapar og låg lønnsemd er viktige årsaker til at seterdrifta stansar, held Stensgaard fram.

Femti års endringar grundig dokumentert

Rundt 1970 blei det skaffa betydelege mengder data som gav eit tidsbilete av seterdrifta rundt Breheimen/Jotunheimen. Dette i samband med planar for kraftutbygging i fleire vassdrag. Dei fleste planane blei det ikkje noko av, og nokre av elvane fekk seinare varig vern.

Femti år seinare tråla og registrerte Stensgaard og geograf og fotograf Oskar Pushmann, dei same områda der både austlandske og vestlandske seterskikkar var representert. I ein ny rapport viser dei endringane som har skjedd sidan 1970 med bygningsmiljø og bruket av setrane ved innsjøen Tesse. Området ligg på sørsida av Ottadalen, hovudsakleg i Lom kommune og dels i Vågå kommune.

– Setrane vi har sett på ved Tesse ligg frå 870 til 1130 meter over havet i eit vakkert og godt bevart seterlandskap. Området har ei rik forhistorie, der folk har henta ut ressursar både frå innsjøen og fjella rundt i fleire tusen år.

– For femti år sidan drog bøndene til seters på grunn av beitemangel i bygda. Den gong var det mjølkeproduksjon på 19 av 39 setrar rundt Tesse. I 2020 var det mjølking på åtte setrar. Likevel har området eit rikt dyreliv. I tillegg til mjølkekyrne trefte vi på sau, ammekyr og reinsdyr.

Då etnologar beskreiv området i 1970 var det som eit levande seterområde. Slik er det også i dag; dette er eit uvanleg aktivt seterområde, fortel Stensgaard, og held fram:

– I 2020 driv halvparten av setereigarane ved Tesse aktive gardsbruk med mjølk og kjøtproduksjon; 16 i Lom og to i Vågå. Av dei 15 setereigarane med mjølkeproduksjon i 2020, er det åtte som held kyr på setra ved Tesse. Ein niande setrar med geit i Sjodalen i Vågå. Det vil seia at heile 60 prosent av mjølkeprodusentane driv seter! Tidlegare Oppland fylke var og er framleis, det mest aktive seterfylket i landet, held Stensgaard fram.

– Fritidsbruk har blitt den vanlegaste bruksforma på setrane i Noreg, men mange setervollar blir framleis nytta til slått og beite. Sjølv om mange jordbruksbedrifter er avvikla, blir framleis alle dyrkingsflatene ved Tesse utnytta. Areala i fjellet er framleis viktig for gardsdrifta her oppe. Færre beitedyr og mindre bruk av fyringsved gjer at skogen trekkjer seg stadig lengre oppover liene, men gjengroing er ikkje noko påfallande trekk ved desse seterområda, avsluttar Stensgaard. Neste år skal tospannet kartleggja seterområda i Stryn.