Storsalamanderen er både liten og sårbar

På FNs internasjonale dag for biologisk mangfald er storsalamanderen (Triturus cristatus) ein representant for mange artar som slit med å overleva. Gjennom det ein vil kalle ‘naturleg samfunnsutvikling’ er storsalamanderen blitt utsett for store endringar i livsmiljø. Storsalamanderens utfordringar er ikkje eineståande.

Moderne skogsdrift, grøfting av myr og utsetting av fisk er deler av forklaringa på at storsalamanderen fekk øydelagd sitt naturlege habitat i skogen. Ein reknar med at dagens salamanderbestand er delt cirka 50/50 mellom skog og jordbrukslandskap som leveområde.

Mangfald er beredskap

I Noreg har vi to artar av salamander, storsalamander og småsalamander (Triturus vulgaris). Storsalamanderen har lenge vore på den norske raudlista fordi han er ein utryddingstrua art.

Leveområda til begge salamanderartane er stadig under press, trass i at konsekvensutgreiingar og planprosessar pliktar å ta omsyn til natur og mangfald på ein heilt annan måte i dag enn for berre ein generasjon og to sidan.

Lover, forskrifter og forvaltningsplanar er komne på plass for å verne om biologisk variasjon, nasjonalt og internasjonalt. FN markerer behovet for vern gjennom sin internasjonale dag for biologisk mangfald 22. mai. Verda rundt er det auka bevisstheit kring verdien av mangfald. Skal vi vere robuste i møte med framtida, må vi å ta vare på biologisk og genetisk variasjon - naturens beredskap for å møte endringar.

Salamandaren som nesten forsvann

Mange menneskepåførte endringar blir for store til at naturen klarer å ta vare på seg sjølv, produsere avkom eller oppretthalde avlingar. Arter blir så hardt pressa av endring at dei får færre og færre leveområde. I verste fall kan dei døy ut.

Storsalamanderen i norsk natur er eit eksempel på ein art der bildet ovanfor var i ferd med å skje.

To forskarar som veit mykje om salamandrar, landskapsendringar og arealutvikling er Børre Dervo i Norsk institutt for naturforvaltning (NINA) og Christian Pedersen i NIBIO. Gjennom fagleg samarbeid har dei nytte av sine ulike perspektiv innan same arbeidsfelt; Pedersen som biolog og landskapsforskar, Dervo som biolog og salamanderspesialist.

Mellom anna har dei jobba saman i prosjektet Tap av ynglelokalitetar for salamander i Norge (2015).

- Eigentleg er storsalamanderen eit skogsdyr, og han er eit amfibium. Det betyr at han vekslar mellom eit liv på land og i vatn, seier Christian Pedersen.

- Salamandrar lever og livnærer seg på land, men overlever ikkje utan tilgang til vatn i form av dammar eller fisketomme tjern. Det er her dei parar seg og legg egg.

Tap av yngleplassar har vore nær ved å utrydde storsalamanderen frå norsk fauna. Ifølgje Børre Dervo er det den største utfordringa for salamandrar her til lands. Han forklarer:

- Det handlar både om at talet på ynglelokaliteter går ned, og at storleiken og kvaliteten på leveområda rundt mange yngledammar er redusert.

- Ein gjennomgang vi har gjort av alle kjende førekomstar av storsalamander her til lands, viser eit årleg tap av ynglelokaliteter på rundt ein prosent. Det betyr at 10 prosent av dei rundt 1 200 kjende lokalitetane vil gå tapt i løpet av dei neste 10 åra.

Det lovar ikkje godt for utbreiinga av salamandrar i Noreg vidare viss ikkje tiltak vert sette inn.

Arealbruksendring

På fagspråket snakkar ein ofte om arealbruksendringar som årsak til at landskap forandrar karakter og artar får skipla sine livsmiljø. Ulike ‘tiltak’ kan ha same konsekvens.

Christian Pedersen seier døma på inngrep som medfører store omveltingar i leveområde er mange.

- Det kan vere skogsdrift, ein skogsveg eller nyrydding. Brakklegging av myr. Eit damanlegg, ein anleggsveg. Vindmøller og kraftlinjer. Hyttefelt og bustadbygging. Lista er lang.

Han legg til at inngrepa enkeltvis kanskje ikkje utgjer ein trussel, men at resultatet i sum kan vere dramatisk.

Lever farleg

Sjølv om nyare tal på dammar i jordbrukslandskapet viser positiv utvikling, er det ikkje gitt at situasjonen betrar seg for salamanderbestandane.  

- Trass i at fleire nye dammar blir etablert, held talet på salamandrar fram med å gå ned. Det kan henge saman med at arealbruken ikkje legg til rette for at dammane ligg nær kvarandre. Undersøkingar viser snarare at fleirtalet av nye dammar i kulturlandskapet er isolerte frå kvarandre, seier Børre Dervo.

- Dermed skjer det i liten grad spreiing av salamandrar til dei nye dammene, forklarer han.

Gjennom forsking på genetikken til utvalde salamanderbestandar, kan han dokumentere at det har skjedd eit genetisk tap blant dei registrerte salamandrane.

- Dette er ikkje ei berekraftig utvikling. Tap av genetisk variasjon fører til innavl, lågare overlevingsgrad og lågare bestandar over tid.

No stiller forskaren spørsmål ved om dammar som ligg isolerte frå kvarandre bidrar til at dei yngre salamandrane ikkje spreier seg på same vis som tidlegare. Dei finn rett og slett ikkje ‘spreiingsvegar.’

- Det handlar om å spreie seg til nye lokalitetar eller å og slå seg saman med naboane, for å dele gener på den måten. Når potensielle spreiingsvegar er øydelagde, trur vi at salamandrane ikkje finn vegen til nye område å slå seg ned i, fortel Børre Dervo.

Dervo seier at for storsalamandrar tar det tre til fire år å bli kjønnsmoden. I denne perioden lever amfibiet stort sett på land. Det er og i denne tidlege fasen av livet dei vanlegvis finn seg ein ny ‘heim,’ og slik tilfører nye gener i eit område. Når potensielle spreiingsvegar manglar, vil ikkje denne genetiske utvekslinga skje, er hypotesen. Ein har framleis noko magert kunnskapsgrunnlag om unge salamandrar.

Meir kunnskap trengst

Forskarane Dervo og Pedersen meiner det er behov for auka innsikt i tilstand og utvikling til dei norske salamanderbestandane.

- Målet må vere å betre tilstanden for dei bestandane som framleis finst. For å klare det, må mellom anna forholda ligge til rette for genetisk utveksling, seier dei.

Dei ser klart nytten av å trekke vekslar på ulik kompetanse og tilgjengeleg materiale i sine respektive forskingsinstitutt. Gjennom overvakingsprogrammet 3Q, følgjer NIBIO utviklinga i jordbrukslandskapet og har oversikt over arealbruk. Saman med NINA si forsking på bestandsutvikling over tid i ulike delar av landet, kan summen gi verdfull ny kunnskap som kan komme forvaltninga til gode.

- Vi meiner eit slikt arbeid vil gagne både storsalamanderen og næringa fordi vi vil få eit breiare samansett vurderingsgrunnlag enn vi har tilgang på i dag.

- Biologisk forvaltning vil få eit meir solid fundament gjennom heilskapleg arealforvaltning. Det vil igjen kunne gi meir nyanserte løysingsforslag til den næringsdrivande bonden som skal ta omsyn både til biologisk mangfald og rasjonelt jordbruk.

Utan å gå nærare i detalj, forstår vi at nok eit konstruktivt samarbeidsprosjekt er i emning.