Salamander sett i gangfelt i Drøbak

Artskart basert på observasjonar av individ kan tyde på at her bur det salamander, men ein tur ut i terrenget slår fast det motsette. Ein tidlegare yngleplass kan vere nedbygd eller gjengrodd. Observasjonen ein trudde var ein salamander, kan ha vore ei firfirsle. Feil kan skje.

- Rettsvernet til salamanderen kan rett og slett vere trua gjennom mangel på korrekte tal, fortel forskar Christian Pedersen ved NIBIO.

Saman med forskarar ved Norsk institutt for naturforsking, NINA, har han nyleg levert ein rapport om Tap av ynglelokalitetar for salamander i Norge.  

Rapporten tar for seg utviklinga i levevilkåra til storsalamanderen, og kva konsekvensar det har for arten når våtområde og dammar forsvinn. Arbeidet dokumenterer og eit behov for å tenke nytt om kartlegging og vedlikehald av databaser for natur i Noreg. 

Feil grunnlag for raudlistevurdering?

Nyleg vart storsalamanderen sin status på raudlista justert frå ‘trua’ til ‘nær trua’ ifølgje Artsdatabanken. Med omsyn til midlar og merksemd frå ansvarlege myndigheiter, kan dette utgjere stor forskjell i korleis arten blir sett på.

- Det får og konsekvensar for handsaming av arten i planprosessar og utgreiingar, seier Pedersen.

- Ein art som er trua har langt sterkare vern enn om han er nær trua. Om det i tillegg hefter usikkerheit ved vurderingsgrunnlaget, er det grunn til uro sjølv om Naturmangfaldlova legg vekt på føre-var prinsippet, legg han til.

Av alle dei 3 517 observasjonane som vart analyserte for å gi eit reelt bilete av dagens situasjon for storsalamanderen i Noreg, kunne rundt 70 prosent knytast til eigna ynglelokalitetar. Det er område der salamanderen kan leve, formeire seg og overvintre.

- Det oppsiktsvekkande var at nærare 20 prosent av observasjonane var knytt til stader som er ueigna for yngling, seier Christian Pedersen.

- 677 av observasjonane førte oss til 204 område som ikkje lenger kvalifiserer som bustader for storsalamander, fortel han.

Dei var anten fylte igjen, eller grodd igjen. Stadene var likt fordelt mellom skog og kulturlandskap. Pedersen fryktar for bestanden sitt grunnlag for å overleve når leve- og yngleområde forsvinn.

- Dersom områda som faktisk er igjen, får lågare rettsvern, eller forvaltningstiltak sluttar, er det verkeleg fare på ferde, legg han til. 

- I eit bustadområde i Drøbak er det til dømes registrert storsalamander på fem ulike stader innan ein radius på nokre få hundre meter. Tre av desse er moglege yngledammar. Ein observasjon vart gjort midt i eit gangfelt; dei to siste i villahagar for langt frå dammane. Kanskje er observasjonane korrekte, men dei kan òg ha vorte registrert med feilaktige koordinatar eller forveksla med ei firfisle. Uansett er det dammane det er viktigast å ta vare på, fortel Christian Pedersen.

Må tenkast nytt om kart

Fordi databasene som blir brukte for å vurdere status til storsalamanderen er tufta på observasjonar, vil ein få eit misvisande bilete om ein ikkje kvalitetssikrar registreringane. Det inneber mellom anna å vurdere dei opp mot leveområde og yngleplassar.

- Artskarta kan gi inntrykk av at det finst fleire salamanderlokalitetar enn det faktisk gjer på grunn av måten vedlikehald av databasen skjer på, seier forskar Børre Dervo i  NINA. Han utdjupar:

- Det ein ser på kartet, stemmer ikkje nødvendigvis med naturen. Vår gjennomgang viser at det årlege tapet av lokalitetar på landsbasis kan vere så høg som ein prosent per år. I eit hundreårsperspektiv vil da 2/3 av alle storsalamanderlokalitetane vere borte.

Han presiserer at dette ikkje er kritikk av Artsdatabanken, men eit tydelig signal om at dataa må analyserast og koplast til andre kjelder før dei kan brukast til å vurdere bestandsutviklinga.

- Gjennom samarbeidet med NIBIO, og koplinga av deira kunnskap om kulturlandskapet med våre overvakingsdata og observasjonsmaterialet i Artsdatabanken, får vi eit mykje meir solid vurderingsgrunnlag, seier Dervo.

Forskaren meiner at neste gong rødlista skal utarbeidast, bør det gjerast ein tilsvarande gjennomgang av registreringane slik det er gjort i denne rapporten.

Tilbakegang snudd til framgang

Det har vore tøft å bringe slekta vidare for salamanderen i perioden etter krigen. Over lengre tid har yngleplassar for storsalamander forsvunne som følgje av grøfting, bustadfelt, vegbygging og at kulturlandskap gror igjen.

I tillegg har fiskeutsetting og forsuring av vatn ført til tap av nye salamanderkull. Fisken et salamanderyngel, medan surt vatn fører til at yngelen ikkje får nok oksygen.

- Der det tidlegare var gode yngle- og levevilkår knytt til gardsdammar, førte moderne gardsdrift og færre husdyr til mindre behov for slike vasskjelder, fortel Christian Pedersen.

Dammar gjekk ut av bruk og vart fylte igjen utan at ein tenkte på konsekvensane for plante- og dyrelivet som lever i slike miljø. Brønnlova på 50-talet,strengare krav til sikring og behov for større samanhengande jordbruksareal forsterka utviklinga.

- På 1990-talet forstod ein alvoret i at gardsdammane var i ferd med å forsvinne ut av kulturlandskapet, og ein fekk etterkvart ordningar der ein kan få støtte til å restaurere gamle dammar, eller etablere nye, seier Pedersen.

- I dag ser vi ein svak auke i talet på gardsdammar i enkelte fylke slik som Hedmark. Det gir eit lite håp for biomangfaldet, avsluttar han.

Ny innsikt også for dei ansvarlege

For ti år sidan vedtok regjeringa å utarbeide handlingsplanar for eit utval trua artar i Noreg som eit ledd i bevaring av biologisk mangfald. Storsalamanderen fekk da sin eigen handlingsplan for perioden 2008-2012 av Direktoratet for naturforvaltning som no er ein del av Miljødirektoratet. 

Dei omtalar seg sjølve som ‘vaktbikkja som seier tydeleg ifrå dersom miljøutviklinga ikkje er i samsvar med politiske mål og internasjonale forpliktingar. 

No står storsalamanderen utan plan eller vern som ‘trua’ art. Situasjonen er endra i positiv retning, men akkurat i kor stor grad, er altså fagfolka i tvil om. Også for miljøvern-myndigheitene har rapporten om Tap av ynglelokalitetar i Norge gitt ny innsikt. 

- Dersom det viser seg å være hol i materialet som vi baserer våre vurderingar på, må vi sjå dette på ein ny måte, kommentarar seniorrådgjevar Ingrid Regina Reinkind i Miljødirektoratet.

- Vi er for tida i dialog med Fylkesmannen i Oslo og Akershus om det vidare arbeidet med storsalamander, og vil ta desse aspekta med oss, seier ho. 

Fylkesmannen i Oslo og Akershus har fått ansvar for å koordinere arbeidet med å ta vare på storsalamander i Noreg.