Utsyn over norsk landbruk – nokre fakta ved årsskiftet

Trendar, produksjon og utvikling saman med regelverk og avtalar utgjer den årlege NIBIO-publikasjonen Utsyn over norsk landbruk. Den vesle handboka inneheld nøkkeltal frå ulike kjelder som til saman gir overblikk over landbruket.

Den korte innleiinga fortel om endra forbruksmønster, auka produktivitet i jordbruket og at jordbruksprodukt er handelsvare.

Eksempelet med Dagros viser at verdiskapinga i jordbruket aukar i forhold til ressursbruken. Produksjonsvolumet har auka sjølv innanfor same jordbruksareal og med langt færre årsverk enn før.

Teknologisk utvikling, avlingsframsteg og meir bruk av maskiner pregar dagens jord- og skogbruk. Kapital i ulike former erstattar arbeidsinnsats.

Slik fordeler produksjonsinntektene i jordbruket seg

Lange og korte linjer

Tala viser enkelte linjer som følgjer føreseieleg bane, som til dømes denne: At det kvart år blir færre bruk og færre bønder, større einingar og noko mindre jordbruksareal i drift.

Andre linjer viser auka produksjon av storfekjøt, men nedgang i mjølkekyr og mjølkeproduksjon. Nordmenn flest drikk mindre mjølk og et meir youghurt enn før.

Midt på 1980-talet var mjølkekonsumet 225 liter per innbyggjar. I dag er det 135 liter. Innanfor samla mjølkekonsum har det og skjedd ei omfordeling frå heilmjølk til lettare mjølketypar.

Slike observasjonar kjem til uttrykk når landbruksøkonom Heidi Knutsen sankar tala som skal inn i den komprimerte statistiske årboka. Knutsen er redaktør for boka:

- Kjeldene er primært SSB, Landbruksdirektoratet, Budsjettnemnda for jordbruket og NIBIO sine eigne kjelder i mellom anna driftsgranskingane, seier ho.

- Gjennom tala ser ein korleis landbruket har utvikla seg. Aktuelle døme er at forbruket av storfekjøt har auka meir enn produksjonen, eller at det har vore ein sterk auke i produksjon og forbruk av egg og fjørfekjøt gjennom ei årrekkje.

Slik kan ein halde fram med å sjå på korte og lange linjer, måle kilo, liter og kroner, og danne seg eit bilde av utviklinga. Nokre endringar skjer fort, andre merker ein ikkje før det er gått lengre tid.

Som Apple-gründeren Steven Jobs ein gong sa:

- Looking back at the dots… Ein ser ikkje mønsteret i endringane når blikket er retta framover. Berre når ein ser tilbake, trer mønsteret fram og blir tydelegare.

Jobs hadde neppe norsk jordbruk i tankane da han sa dette. Likevel kan bildet brukast også i vår samanheng.

Potet som tidsbarometer

Eit anna døme på tydeleg endring over tid gir Utsynet gjennom utviklinga i potetproduksjon – og forbruk.

- Forbruket av matpotet per innbyggjar har gått jamt nedover i fleire tiår, medan industrielt handsama potet som chips og pommes frites har auka, fortel Knutsen.

- Ein stor del av matpotetforbruket er importert. Mengda vil variere frå år til år avhengig av norske avlingar. I 2017 vart 31 prosent av forbruket importert. Det utgjorde 44 mill. kg.

Samla potetproduksjon i Noreg er gått ned frå 450-500 mill. kg årleg på 1980-90 talet til rundt 300 mill. kg dei siste åra.

Nedgangen til trass, potetproduksjonen er likevel eit godt døme på auka produktivitet i norsk jordbruk. Frå andre kjelder i NIBIO veit vi at potetarealet gjekk ned med 38 prosent i perioden 1989 til 2017, medan produsert volum gjekk ned med 27 prosent.

I 2017 var det berre 12 prosent så mange potetdyrkarar som 20 år tidlegare - vel 13 000 i 1997 mot 1 702 i 2017.  

Dette seier ein heil del om utviklinga innan jordbruket generelt, og potetproduksjon spesielt. Før var potetproduksjon ofte eit supplement til annan aktivitet, eller ein viktig del av vekstskiftet.

I dag er produksjonen meir spesialisert, og maskinelt utført. Utviklinga i potetproduksjon er som eit barometer på den generelle utviklinga i jordbruket.

Forbruk av poteter til mat

Vi drikk mindre mjølk enn før

Parallelt med at folk flest har drukke stadig mindre mjølk frå midten av 1980-talet, har den norske mjølkekua blitt stadig meir effektiv. Færre bønder klarer å levere meir mjølk frå færre kyr.

- Mjølkeproduksjon er ei næring der endringane har vore store både på produksjonsleddet og innan sektoren, seier Heidi Knutsen.

- Samla tal på mjølkekyr har gått ned frå nesten 400 000 i 1980, til rundt 220 000 i 2017. Samtidig mjølkar kvar ku 50 prosent fleire liter i 2017 samanlikna med 1980.

Færre mjølkebønder, større besetningar og færre meieri samanfattar utviklinga frå 1980-talet. Og Dagros som mjølkar meir enn nokon gong. Oftare og oftare blir ho mjølka av ein robot.

På forbrukarsida skildrar Knutsen utviklinga slik:

- Etterspurnad etter mjølk og mjølkeprodukt har vore fallande i mange år. Tendensen er framleis fallande for søt konsummjølk, mens enkelte mjølkeprodukt som ost og youghurt har auka på.