Stølsdrift med hjarte for geiter

Frå juli til oktober stølar Tyssebotn og kona Berit Ophus i fjella på Osterøy i Hordaland. På garden nede i bygda har dei skapt seg eit levebrød av 80-100 vinterfora mjølkegeiter og rundt 30 sauer av gamalnorsk spæl.

Det einaste han ville

Stølen ligg høgt og fritt i kanten av eit vatn omkransa av store utmarksområde. Frå tunet ser ein fjellgarden som ungguten Lars forlet saman med familien tidleg på 1960-talet.

– Så lenge eg kan hugse, har eg visst at eg ville drive med geiter. Alt som femåring batt eg inn geitene for kvelden.

– Eg hadde namn på alle og visste om nokon mangla. Ei kalla eg Leitelisa fordi ho var så ofte på rømmen, minnest han.  

Sidan vart den veglause garden flytta frå. Familien fann seg annan gard i låglandet. Tyssebotn fekk sin første geiteflokk da han gjekk i åttande klasse, våren 1968. 

– Da var det slutt på skulegang for meg. Eg ville heller drive med geiter.

Ny veg gav ny støl

Gjennom åra har Tyssebotn opparbeidd stølsdrift fleire stader i Hordaland før han for ti år sidan kom tilbake til heimtraktene. Da fekk ekteparet hand om eit bruk på Bernes på Osterøy. Samtidig fekk dei ny veg til vatnet ved den gamle familiegarden.

– Slik fekk vi praktisk tilgang til utmarksareal som hadde vore ute av bruk i nær 50 år. Geitene balte litt i starten, men snart fann dei fram til gamle trakk og gode beite, fortel dei.

Eigedomen gir no utmarksbeite for dyra som er grunnlag for gardsdrifta. Frå heimegarden til stølen er det vel 10 minuttar å køyre. Dermed kan slått og vedlikehald på garden følgjast opp parallelt med stølinga utan mykje transport- og tidstap.

Stølsdrift i sanntid

Eksempelet frå Osterøy passer bra med inntrykket som seterkartleggjar Kari Stensgaard i NIBIO har av stølsdrift også elles i landet.  

– Mange som sætrar i dag nærmar seg pensjonsalder. Skal setrane vere liv laga, må drifta kunne kombinerast med andre gjeremål - også fritid, kommenterer Stensgaard.

– Dei yngre generasjonane har ofte andre prioriteringar enn dei førre.

Behovet for stølen er ikkje som før. Storskala jordbruk og effektiv produksjon kopla til ein fungerande verdsmarknad for fôr, har skipla sambandet til utmarka.

– Før var utmarksressursane avgjerande for overlevinga til folk og dyr. Dei setra overalt, i skogen, på fjellet og på øyane. Kvart strå kom til nytte.

For 150 år sidan var det rundt 100 000 setrar i Noreg.  I 2018 var ca. 830 i aktiv bruk. I dag er det fritidsbruken av dei gamle bygningane som dominerer.

Framtida

Trass i nedgangen, har Stensgaard tru på ei framtid for stølen.

– Vi ser teikn til at pendelen svingar tilbake. Auka medvit om ressursutnytting og dyrevelferd kan gi stølsdrift ny giv, seier ho som sjølv har vore budeie i mange år.

Ho opplevde at dyra vart yre og spreke av å kome til setra. Utmarka utfordrar alle sansane og heile kroppen.

– Her må dyra sjølve finne dei rette plantane, lære seg trygge stiar og dei må passe tida. Stølslivet er dyrevelferd i praksis.

Jordbruket har endra seg, men setra har framleis mykje positivt å tilføre folk og dyr, meiner Stensgaard.