Familien Borgund og kystgeitene på Stad

Ole Jonny Borgund har nett teke over drifta og er med det femte generasjon kystgeitebonde. Far, Helge Borgund, har vore sentral i bevaringsarbeidet, og er æresmedlem i Stad kystgeitlag.

Det er lange tradisjonar for å drive med geit i området. Helge har ein kopi av eit gamalt kart over Sunnmøre. Det er frå 1830. Øvst i høgre hjørne er det bilete av sild og geit.

– Alle veit kor viktig silda var før i tida. Dette kartet seier og noko om kor viktig geita var. Eg fekk det av ein journalist i Sunnmørsposten som intervjua meg for mange år sidan.
 

Unik og verneverdig måte å drive på

Kring år 1900 var det 3000 geiter i kommunen. I 1995 var det berre 100. Då slo lærar Arve Åhjem ved Selje skule alarm. Han fekk støtte av landbrukskontoret i Selje. Ballen byrja å rulle. Sidan har både Norsk genressurssenter og Husdyrmuseet besøkt familien Borgund og andre bønder i området fleire gongar. Politikarar og media dukka og opp etter kvart.

Det spesielle er at geitene beiter ute i eit vilt landskap, heilt til januar eller februar, så sant det ikkje kjem altfor mykje snø. Berre dei nyfødde kjea og mødrene får vere inne i omtrent to månader, så dei ikkje skal bli tatt av ørn, rev eller ramn.

Redningsaksjonar i bratte fjellsider

Inne i fjøset syner Helge og Ole Jonny fram klauvene til ei av geitene. Dei er mjuke, og delar seg, noko som gir god balanse i bratt terreng.
 

Det er likevel ikkje utan dramatikk at geitene beitar i dei stupbratte fjellsidene. Fleire gongar har geiter hatt behov for assistanse for å kome seg laus. Helge fortel om ein gong ei geit sto fast i ei fjellsprekk i fjøra.

– Ho hadde vore der i fleire dagar. Eg tok med meg ein ven som hadde med stige, og la torv på trinna. Då klatra geita opp stigen.

Men det er dessverre ikkje alltid det går like bra. Ein gong satt ei geit fast på ei fjellhylle. Helge hadde med ein som kunne klatre, og som hadde med tau. Han augna håp om å få geita til å klatre opp fjellsida. Men då glapp det for geita, og ho fauk utfor fjellsida.

– Eg drog ut for å leite etter ho dagen etter, og fann ho i fjæra. Ho hang høgt oppi fjellsida då ho fall, og vi høyrde berre to dunk, så for ho rett i havet. Det seier noko om kor bratt det er her.
 

Harde kår i vêrhardt og bratt landskap

Det var Helges oldeforeldre som kjøpte garden for 400 dalar.

– Oldeforeldra mine jobba for ein storbonde. Då oldemor blei gravid meinte bonden at dei måtte ha eigen eigedom. Han kjende til at oldefar hadde 400 dalar, så då selde han dei eit stykke land for alt han visste at oldefar eigde.

I tillegg var det ein spesiell klausul om at mor til storbonden følgde med på kjøpet. Ho hadde eit rom på garden, og hadde krav på ein heil del gode.

Det var harde kår i eit bratt og vêrhardt landskap. Helge peikar på fjøset.

Familien var lenge omgjeve av storbønder, og kjende seg kua av dei store.

– No er det ikkje nokon att av storbøndene. Alle har lagt ned, men vi har klart å halde garden, dyra og kulturlandskapet i hevd. Det har vore litt av min motivasjon, å fortsette og vise at vi kan klare det.

Far og son fortel om ferdsel i bratt terreng, og mykje handarbeid med å hesje tørrfôr i landskapet rundt garden. Det er heller ikkje mykje pengar i å drive med geiter. Hadde det ikkje vore for at dei har ei genuin interesse for geitene og måten å drive på, så hadde det nok ikkje vore drift her lenger.

– Men det er ein stor fordel at ein ikkje treng å bruke tid på treningssenter. Og fritidssyslar er ikkje noko problem, humrar Helge.

Tre gonger lokalpolitisk forbod mot geiter til fordel for sitkaplanting

Det har ikkje bestandig vore enkelt å halde stand. Den massive plantinga av sitkagran på 1950 og 60-talet var ein heilt konkret trugsel mot eksistensen til geitene. Når sitkagranene skulle plantast måtte geitene vekk.

Kystgeitenes genar finst no i heile Sør-Noreg

I år 2000 danna Helge og fleire andre bønder Stad kystgeitlag, og i 2002-03 fekk dei hjelp av Genressurssenteret til å danne bukkering. Det er ein systematisk metode å drive avl på. Det er fem medlemar i ein slik ring, og dei leverer bukkar til kvarandre kvart år, i eit fast system.

– Vi har lært av genfolka, og har forsøkt å gjere det etter boka. Særleg innavl og kva slags geiter vi tar til avlsbukk blei vi meir bevisste på. Til dømes tar eg alltid frå ei anna morlinje året etter. Eg har og sett på lynnet til mora, og fargane på pelsen.

Arbeidet har vore ein suksess. No, 20 år etter oppstarten, sel bukkeringen og kystgeitlaget geiter, kje og sæd til fleire kundar over heile Sør-Noreg. Sjølvaste Bogstad gard kjøpte 25 geiter frå fem besetningar i bukkeringen på Stad, og har no etablert eigen bukkering

Ny generasjon vil ta vare på tradisjonane

Revjehornet ytst på Stad byr på mykje god mat for geitene. Menyen på beite består av næringsrike urter, lyng og gras, eller fersk tang frå fjæra. Kjøtet får ein særeigen smak, og grunna kosten frå fjæra får dei i seg mykje mineraler.

Geitene kjem springande ut på fjæresteinane når dei høyrer båten som Ole Jonny og Helge brukar for å sjå til dei på beite.  

Det er godt med ein tur ut hit for å helse på geitene. Eg trivst godt saman med dei, seier Ole Johnny.

Han snakkar og kosar med geitene som hoppar opp på han, og bit i posen med brød. Heilt sidan han var liten har Ole Jonny vore med Helge og stelt med geitene. Før jul i 2021 tok han over gardsdrifta.

– Han ringte og sa: «No kan eg gratulerer deg med at du ikkje eig noko!» Og det synes eg er heilt greitt, seier Helge, som er glad for at sonen vil ta vare på geitene og garden.

På spørsmål om korleis han trur han vil drive om ti år, svarar Ole Jonny;

– Er trur det blir mykje av det same. Det er lange tradisjonar her i mange generasjonar. Eg er motivert til å ta over.